بزرگترین سایت ایرانشناسی. ایرانگردی .طبیعت گردی.گردشگری.تفریحی09197300073

شاید باور اینکه ایرانیان روزگاری دیوارهای بلندی ساخته‌اند تا بتوانند این سرزمین را از هجوم دشمنان خارجی محافظت کنند، برای خیلی از ما سخت باشد اما حقیقت این است که دیواری در شمال ایران به نام قزل آلان یا دیوار گرگان یا «مارسرخ» وجود داشته ‌است.

یکی از اعضای گروه  راهپیمایان ،هدف از اقدام‌شان  را شناساندن و معرفی بیشتر میراث کهن می‌داند که سال‌ها مورد بی‌مهری قرار گرفته است. او معتقد است که شاید از این طریق بتوان بخشی از زنگار بی‌مهری را  از دیوار عظیم گرگان پاک کرد. به گفته
سید مهدی شریف‌موسوی همکاران شورای شهر گرگان، بخش دوم راهپیمایی بعد از برداشت گندم شروع می‌شود، اما تا آن زمان قرار است برنامه‌هایی برای معرفی بیشتر این سازه منحصربه‌فرد معماری ایران و جهان تدارک دیده شود.

شریف‌موسوی قدمت این دیوار را بیش از 1700سال می‌داند و معتقد است که این سازه نشانه قدرت معماری و دانش ایران است. او در باره ناشناخته‌بودن این دیوار معتقد است که یکی از دلایل مهم در این زمینه بی‌مهری‌ها یا کم‌مهری به داشته‌های باستانی است.
به اعتقاد او، اگر همت جمعی و علاقه و عشق وجود داشته باشد، چه بسا می‌توان بسیاری از داشته‌ها و باورهای گذشتگان را که نشانگر توانایی و دانش ایرانیان است کشف و ضمن بازآفرینی، آنها را به جهانیان شناساند.

او می‌گوید  کشورهای دیگر خصوصا کشورهای اروپایی از این سازه و دیوار عظیم بیشتر از ایرانیان اطلاع دارند. حتی آنها روی این اثر مطالعه می‌کنند، اما در اینجا به‌جای مطالعه،  آجرهای آن را برمی‌دارند. حتی کشاورزان بخش‌هایی از دیوار را می‌کنند تا در روستاهای نزدیک دیوار با آن خانه‌های خود را بسازند.

شریف موسوی می‌گوید که به‌دلیل اهمیتی که این دیوار برای جهانیان دارد، یکی از کشورهای اروپایی پیشنهاد کرد با هزینه خودش در اطراف دیوار کار اکتشاف را انجام دهد و  حتی همه آثار کشف شده را به ایران بدهد، اما فقط اعلام شود که در این کار علمی،  این کشور هم  سهیم بوده است. آنها فقط می‌خواهند اسم‌شان روی آثار کشف‌شده باشد.شریف‌موسوی می‌گوید:«  برای بعضی از مکان‌هایی که در اطراف دیوار کشف شده است، نگهبان‌هایی تعیین کرده‌اند، اما برخی از آنها 6 ماه است حقوق نگرفته‌اند، پس نمی‌توان امیدوار بود آثار باستانی کشف شده حفاظت شوند. »

به اعتقاد او، می‌توان با برنامه‌ریزی درست، هم بخش‌هایی از دیوار را از دل خاک بیرون آورد و هم در مجاورت آن، مکان‌های گردشگری ایجاد کرد. از آنجا که بخشی از این دیوار از کنار میدان اسب‌دوانی آق‌قلا می‌گذرد، می‌توان مسابقات اسب‌دوانی با گستره کشوری در آنجا برگزار کرد . از سوی دیگر فرش ترکمن، ابریشم‌بافی و دیگر جاذبه‌های استانی و قومی را در اطراف این دیوار احیا کرد.

علیرضا چراغعلی، عضو شورای شهر گرگان هم معتقد است که با احیای بخش‌هایی از این دیوار می‌توان به فرهنگ و هنر ایران به‌صورت عام و توانمندی‌های فرهنگی گلستان به‌صورت خاص کمک کرد.

او می‌گوید:« گرچه این دیوار به دلایل متفاوت از جمله  اقلیمی و انسانی تخریب شده است و اکنون قابل رویت نیست، اما می‌توان تمهیداتی اندیشید که بخش‌هایی از آن را احیا کرد.»
 به نظر او، همانطور  که چینی‌ها بیشتر بخش‌های دیوار چین را  احیا کرده‌اند، مسئولان فرهنگی کشور  ما نیز باید با تمهیداتی بخش‌هایی از این دیوار را احیا کنند. او می‌گوید دیوار چین که امروز به‌عنوان یکی از  عجایب معماری از آن نام برده می‌شود، نسبت به دیوار گرگان  وضعیت مطلوب‌تری نداشت، اما آنجا  با همت، عشق و علاقه دیوار  چین را احیا  کردند.

چراغعلی می‌گوید :«منطقی نیست که ما بخواهیم همه دیوار احیا شود، چون صرفه اقتصادی ندارد. چینی‌ها هم این کار را نکردند. اما اگر بخش‌هایی از این دیوار احیا شود، بی‌شک مردمی که به تماشای دیوار چین می‌روند، حتما از مار سرخ یا دیوار گرگان دیدن می‌کنند.»

این عضو شورای شهر گرگان معتقد است که نسبت به این اثر بی‌مهری شده است و نباید دیواری را که تاریخی کهن و فرهنگ و دانش مهمی را در دل خود نگه داشته است، پنهان کرد. می‌توان با تهیه کتاب و بروشور  شمایی از آن دیوار را به مردم شناساند. تاکنون ‌جز برخی نشانه‌گذاری‌ها کار مثبت دیگری انجام نشده؛  ضمن آنکه بسیاری از نشانه‌ها هم از بین رفته است.

به نظر او ،در کشور گاهی برای موضوعات خیلی کوچک‌تر و کم‌اهمیت‌تری سمینارها و نشست‌هایی با هزینه‌های بالا انجام می‌شود، اما در باره این موضوع که اهمیت تاریخی و حتی حیثیتی برای کشور دارد، کاری نشده است. وی بیشترین مشکل را نبود منابع و در اولویت قرار نداشتن دیوار می‌داند و معتقد است که برای شناساندن طولانی‌ترین دیوار آجری جهان باید دست به دست هم داد تا خشت‌خشت این دیوار را از پستوهای فراموشی بیرون آورد.

دیوار گرگان یا مار سرخ به نظر کارشناسان این دیوار طولانی‌تر از دیوار آدریان روم بوده که نشان‌دهنده دانش معماری ایرانیان است و اینکه ایرانیان در ساختن بناهای بزرگ و سازه‌های دفاعی بسیار بهتر از رومیان باستان بوده‌اند. عده‌ای معتقدند که به این دیوار سد سکندر هم می‌گفتند.این دیوار از شرق دریای خزر واقع در خواجه نفس شروع می‌شود و بعد از گذر از شمال آق‌قلعه و گمیشان و شمال گنبد به طرف شمال غرب می‌رود و سرانجام در کوه‌های پیش‌کمر به پایان می‌رسد.

مسیر دیوار  را از روی آجرهایی که در زمین وجود دارد پیدا کرده‌اند و حتی در برخی از مکان‌ها با کاوش‌هایی اتاق‌ها و بناهایی را هم از دل زمین بیرون آورده‌اند. برخی طول اولیه این دیوار را بیش از 210کیلومتر تخمین می‌زنند. البته محمدیوسف کیانی، باستان‌شناس ایرانی در سال ١٣٥٠، با انجام مطالعاتی طول دیوار را  حدود ١٧٥ کیلومتر برآورد کرده
 است. در طول این دیوار بیش از ٣٠ دژ دفاعی ساخته شده که محل استقرار سربازان بوده است. ابعاد دژها از ١٢٠ در ١٢٠ متر تا ٢٤٠ در ٣٠٠ متر متغیرند. جوی یا کانال انتقالی آبی به عمق بیش از 6 متر در سراسر دیوار امتداد داشته و آب را به نقاط مختلف آن می رسانده است. عرض این دیوار در مناطق کوهستانی 2 متر و در دشت‌ها حتی 10 متر است. آجرهای بزرگ آن به  ابعاد 41 در 41 و قطر 10 سانتی‌متر در ده‌ها کوره آجرپزی پخت می‌شده است.

ژاک دمرگان فرانسوی، حدود 100 سال پیش بخشی از مسیر دیوار را از روی نقشه ترسیم کرد. بعد از او «آرن» دیگر باستان‌شناس فرانسوی بخش دیگری  از دیوار گرگان را به‌صورت پیمایشی، شناسایی و معرفی کرد.به نظر می‌رسد نخستین کسی که توانست دیوار سرخ گرگان را ببیند، اریک اشمیت، خلبان آمریکایی بود که با هواپیمای خود در سال ١٣١٦ خورشیدی، هنگام عکاسی از نقاط باستانی ایران، مسیر این دیوار را یافت. اشمیت وقتی که در منطقه گرگان پرواز می‌کرد متوجه شد دیوار قرمزرنگی از سمت دریا به طرف کوه های پیش کمر امتداد دارد. او از آن دیوار عکس‌های زیادی گرفت. در حقیقت همین عکس‌ها سند مهمی برای باستان‌شناسان ایرانی و خارجی شد تا بتوانند تحقیقات بیشتری روی این دیوار

ديوار دفاعي گرگان :

يكي از معروفترين آثار تاريخي استان گلستان ديوار دفاعي گرگان مي باشد كه به نامهاي سد اسكندر، سد انوشيروان ، سد فيروز ، قزل آلان ( مارسرخ ) در طي دورهاي مختلف شهرت يافت .

ديوار دفاعي گرگان از شرق درياي خزر در ناحيه گميشان شروع و پس از گذر از شمال آق قلا و گنبد كاووس به طرف شرق ادامه داشته و در كوههاي پيش كمر محو مي گردد . طول ديوار حدود 155 كيلومتر است. مورخان اسلامي از پايان و امتداد ديوارذكري نكرده و به نظرميرسد از موقعيت جغرافياي آن بي اطلاع بوده اند .

مسير ديوار از طرف شرق به موازات گرگان رود پيش رفته و از محوطه هاي باستاني مهمي چون قره شيخ تپه ، ملا علي تپه ، آبادان تپه ، ملك علي تپه و قره محمد تپه كه در قسمت شمالي ديوار واقع شده اند مي گذرد .

ديوار دفاعي در قسمت مياني از شمال شهر جرجان قديم يا گنبد كاووس كنوني عبور كرده و پس از عبور از نقاط باستاني مهم چون : قلعه سلطانعلي ، قلعه قزاق قلي ، قلعه كوك ، ياس تپه و خرابه هاي بي بي شيروان به طرف غرب ادامه پيدا مي كند .

اين ديوار دفاعي از محوطه بي بي شيروان به سمت جنوب تغيير مسير داده و پس از گذشتن از قلعه هاي معروف مانند قارنياق ، قزل قلعه ، آلتين قلعه و قلعه خرابه از شمال آق قلا گذشته و  محدوده گميشان عبر كرده و به درياي خزر مي رسد . در نزديكي دريا به سبب تغييرات آب سطح دريا ، مسير ديواربه درستي معلوم نيست .

در حال حاضر ديوار در فواصل و مسيرهاي  مختلف بين 2 الي 5 متر ارتفاع دارد . عرض ديوار حدود 10 متر و در فواصل مختلف قلعه هاي در سمت جنوب ديوار ساخته شده كه نزديكترين فاصله قلعه ها 50 متر و طولاني ترين آن به 10 كيلو متر مي رسد . قلعه ها مربع شكل يا مستطيل هستند و اندازه آنها متفاوت است. اندازه كوچك ترين آنها 120*120 متر و بزرگترين آنها 200*280 مترمي باشد .

با بررسي هيات هاي باستان شناسي،30 قلعه شناسايي شده و به نظر مي رسد كه در مجموع 40 قلعه بوده است. قسمت شمالي ديوار ، خندقي قرار گرفته كه بيشتر در قسمت مياني ديوار مشهود است .

ابن اسفنديار در تاريخ تبرستان نام اين ديوار را فيروزكند نوشت. حمدالله مستوفي در « نزهته القلوب»  آن را اثر فيروز ساساني مي داند . از زماني كه جهانگردان اروپاي در قرن16 و 17 ميلادي به ايران سفر كرده اند، نام اسكندر به آن اضافه شد.

در قرون اخير اشميت smit، با بررسي هوايي كه در اين منطقه انجام داد طول آنرا 170 كيلو متر و زمان احداث آن را بين حمله اسكندر و اوايل اسلام دانست. رابينو نيز در كتاب مازندران و استر آباد، آن را بناي اسكندر مي داند كه در دوره انوشيروان تجديد گرديد پروفسور آرنه Arne سوئدي تاريخ بناي آن را تا زمان ساسانيان مي داند. ريچاردفراي نيز در مقاله سيستم دفاعي عهد ساسانيان،بنياد اين ديوار را به انوشيروان نسبت ميدهد .

اشيايي كه در حين كاوشهاي ديوار دفاعي به دست آمد ، سفال شيشه و فلز بودند كه سفال آن از اهميت بيشتري برخوردار است . سفالينه ديوار دفاعي به سه گروه ذيل تقسيم بندي شدند :

1-سفال خاكستري دوره اشكاني

2- سفال قرمز دوره اشكاني

3- سفال قرمز دوره ساساني

نتايجي كه از كاوش هاي ديوار دفاعي گرگان گرفته اند موارد زير است :

1- در ساختمان ديوار دفاعي علاوه بر آجر ،خشت نيز به كار رفته است .

2- در تمامي طول ديوار خندق ساخته نشده بلكه در بعضي قسمتهادر پشت ديوار خندق حفر شده است .

3- كوره هاي آجر پزي در اغلب مسير ديوار در قسمت جنوبي ساخته شده است .

4- به نظر مي رسد كه احداث ديوار با سرعت و شايد تحت فشار حكومت انجام گرفته است .

اما نتيجه مهم درباره زمان بنياد ديواراست كه باستان شناسان به دلايل ذيل آن را به دوره اشكاني نسبت مي دهند :

1-  آجرهاي به كار رفته در ساختمان ديوار بيشتر 10*40*40 سانتي متر بوده كه اغلب در بناهاي اشكاني مورد استفاده بوده است .

2-  كاربرد آجر و آجر چيني در ساختمان ديوار قابل مقايسه با بناهاي شناخته شده عصر پارتي مانند كاخ آشور و قلعه ضحاك مي باشد.

3-  سفال به دست آمده از كاوش هاي ديوار به طور معمول متعلق به دوره اشكاني است.

4-  طرز تدفين وقبوريافت شده در قلعه ديوار قابل مقايسه با ديگر قبور دوره اشكاني است.

5-  تحقيقاتي كه دانشمندان روسي برروي تغييرات آب درياي خزر در قسمت شرق آن انجام داده اندنشان مي دهدكه دردوره ساساني به علت بالا بودن آب درياي خزر ايجادساختمان ديوار دفاعي غيرممكن بوده ، ولي حدود سال 200 ق . م . تا 300 م سطح آب درياي خزر در سطح كنوني بوده و مشكلاتي براي احداث ديوار وجود داشته است .

به دلايل مذكور به نظرمي رسد كه بنياد اين ديوار درزمان اشكانيان هم زمان با حكمراني مهرداد دوم (87 -123 ق .م ) انجام گرفته باشد و در دوره ساساني بازسازي و تعمير گرديده است . از آنجا كه هجوم قبايل وحشي مثل سكاها به شمال شرق ايران در دوره اشكاني به خصوص زمان مهرداد دوم آغاز شده بود ، براي دفاع از هجوم اين قبايل ديوار دفاعي گرگان ساخته شد .

در حال حاضر ،ديواربه صورت يك رشته تپه كوتاه و ممتد در منطقه خود نمايي مي كند وشايد خاك وماسه به صورت پوششي مانع تخريب و انهدام كامل ديوار شده است . به هرحال ديوار دفاعي گرگان يكي ازآثار تاريخي مهم و با ارزش بوده كه باز ديدآن براي هر بيننده بسيار جالب و عبرت آموزمي باشد ، زيرا نمايانگرگوشه اي از تاريخ پر فراز و نشيب سرزمين پهناوركشور ايران و بيانگر اراده وتلاش نياكان ما در حفظ ونگهداري سرزمين خود در مقابل دشمنان متجاوز مي باشد .

از جنبه گردشگري نيز به شرط فراهم شدن امكانات لازم ، بازديد اين اثر تاريخي پر جاذبه مي تواند مكمل تور هايي براي جهانگردي در استان گلستان باشد